Trong không gian học thuật Việt Nam hiện đại, Tạ Chí Đại Trường (1938–2016) là một tên tuổi đặc biệt. Không đi theo lối viết chính thống, không thuộc về một trường phái sử học nào cụ thể, ông để lại dấu ấn sâu sắc qua phong cách viết sử mang đậm tính cá nhân, giàu chất suy tưởng và phản biện. Xuất thân từ Đại học Văn khoa Sài Gòn, Tạ Chí Đại Trường bắt đầu hành trình viết sử với công trình “Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802” – một tiểu luận cao học sau trở thành sách gây tiếng vang lớn. Sau này, ông tiếp tục sống và viết ở hải ngoại, giữ vững phong cách độc lập, tự do, nhiều khi gai góc, nhưng luôn sắc sảo, học thuật và có trách nhiệm với sự thật lịch sử.
Ông không viết để minh hoạ cho một luận đề chính trị hay tô vẽ quá khứ. Ngược lại, ông tìm đến những khoảng tối, những chủ đề ít ai để ý, để từ đó hé lộ sự phức tạp, mâu thuẫn và chiều sâu thật sự của lịch sử Việt Nam. Các tác phẩm tiêu biểu như Lịch sử nội chiến ở Việt Nam, Thần, Người và Đất Việt, Người lính thuộc địa Nam Kỳ hay Chuyện phiếm sử học đều thể hiện rõ phong cách này.
Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802
Tác phẩm được xem là một trong những công trình đầu tiên tại Việt Nam hiện đại dám đặt lại vấn đề về cuộc phân tranh giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh một cách bình đẳng, phi chính trị. Khác với những diễn giải thiên lệch quen thuộc, Tạ Chí Đại Trường tiếp cận cuộc nội chiến này không phải từ các nhân vật lãnh tụ, mà từ bối cảnh xã hội, mâu thuẫn địa phương, sự dịch chuyển quyền lực và ảnh hưởng quốc tế. Ông đặt từng biến cố vào vị trí xã hội và lịch sử của nó, cho thấy đó không đơn thuần là cuộc chiến quyền lực, mà là hệ quả của những va đập sâu xa trong lòng xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII.
Với phong cách viết dày công tra cứu, dựa trên nhiều nguồn tư liệu Việt, Pháp, Hoa, ông đã tái dựng một bức tranh nội chiến nhiều lớp lang và phức tạp. Cuốn sách không lớn về dung lượng nhưng mở ra hướng tiếp cận mới cho sử học Việt Nam: công bằng, phi hệ tư tưởng, và chú trọng vào động lực xã hội thực sự của lịch sử. Đến nay, đây vẫn là một tác phẩm gợi cảm hứng nghiên cứu sâu sắc cho nhiều thế hệ sử gia.
Thần, Người và Đất Việt
Trong cuốn sách này, Tạ Chí Đại Trường bước ra khỏi khung lịch sử chính trị để đi sâu vào nền tảng tâm linh và văn hóa dân gian của người Việt. Ông khảo sát mối quan hệ giữa thần thánh – con người – vùng đất, cho thấy tín ngưỡng dân gian không chỉ là niềm tin tôn giáo mà còn là hệ thống tri thức cộng đồng, là ký ức tập thể, là cơ chế bảo vệ bản sắc và trật tự xã hội.
Với cái nhìn vừa học thuật, vừa thấm đẫm tinh thần dân tộc, ông phân tích hiện tượng thờ thành hoàng, nữ thần, những nhân vật huyền thoại được “huyền thoại hóa” để phục vụ cho nhu cầu gắn kết cộng đồng. Văn phong của ông trong cuốn này mềm mại, nhiều liên tưởng, đậm chất suy tưởng văn hóa. Thần, Người và Đất Việt được giới nghiên cứu đánh giá là một trong những công trình hay nhất về tín ngưỡng dân gian Việt Nam, giàu dữ kiện và đầy cảm hứng tư duy.
Người lính thuộc địa Nam Kỳ (1861–1945)
Dựa trên luận án tiến sĩ được thực hiện tại Paris, Người lính thuộc địa Nam Kỳ là tác phẩm có giá trị độc đáo khi tái hiện số phận và vai trò của người lính bản xứ dưới chế độ thuộc địa. Tạ Chí Đại Trường không xem người lính chỉ là công cụ trong bộ máy thực dân, mà tìm cách lý giải họ trong tư cách là một hiện tượng xã hội – những cá nhân sống giữa hai thế giới: là dân Việt, nhưng nằm trong bộ máy cai trị của Pháp.
Cuốn sách đi sâu vào các khía cạnh như tuyển mộ, tổ chức, phân cấp, đời sống, tâm lý, hành vi của người lính – từ lính tập, lính mã tà, bảo an đến các đơn vị phụ trách trật tự địa phương. Tác giả cũng phân tích mối quan hệ giữa làng xã và chính quyền thực dân, cho thấy sự đan xen giữa truyền thống và cơ chế kiểm soát hiện đại. Với cách tiếp cận đầy dữ kiện, nhưng không khô khan, cuốn sách góp phần mở rộng nghiên cứu về chủ đề người bản địa trong bối cảnh thuộc địa, một mảng ít được khai thác trong sử Việt.
Bằng việc nhấn mạnh thân phận trung gian và những mâu thuẫn nội tại của người lính, Tạ Chí Đại Trường không chỉ viết một khảo cứu quân sự – xã hội, mà còn đặt ra câu hỏi về sự lựa chọn, niềm tin và vị trí của con người Việt trong một giai đoạn lịch sử đầy giằng xé.
Chuyện phiếm sử học
Xuất bản vào năm cuối đời, Chuyện phiếm sử học là tập hợp những bài viết mang tính “tản mạn lịch sử” nhưng giàu tư liệu và gợi mở bất ngờ. Tạ Chí Đại Trường lựa chọn những đề tài ít khi được đưa vào chính sử như tính dục trong cung đình, chính sách lương bổng, địa giới triều đại, văn hóa cung nữ hay vai trò các ông hoàng ít tên tuổi – tất cả đều được ông viết với giọng điệu nửa học thuật, nửa phiếm luận, vừa hài hước, vừa sắc bén.
Điểm nổi bật trong tác phẩm này là sự tự do của người kể: không bị ràng buộc bởi cấu trúc niên đại hay mục tiêu “làm sáng” điều gì, ông chọn viết theo cảm hứng nhưng không hề tùy tiện. Mỗi bài viết đều dựa trên khảo cứu cẩn thận, với dẫn nguồn rõ ràng và cách phân tích sâu sắc, tạo nên một dạng “sử học tự sự” – nơi lịch sử được kể bằng giọng văn sống động, đời thường nhưng không kém phần học thuật.
Chuyện phiếm sử học là cuốn sách lý tưởng cho những ai muốn đọc sử như đang nghe kể chuyện – chuyện của những nhân vật nhỏ, những lát cắt tưởng chừng bên lề nhưng lại phản ánh rõ tinh thần của từng thời đại. Với lối viết gần gũi, tác phẩm mang lại cảm giác thân mật, khiến độc giả vừa cười, vừa suy nghĩ, vừa muốn tra cứu lại lịch sử bằng một con mắt mới.
Tạ Chí Đại Trường không viết sử để củng cố huyền thoại, càng không viết để làm vừa lòng các hệ tư tưởng. Ông viết như một người đối thoại với lịch sử, với những gì chưa được nói rõ, chưa được giải thích đến tận cùng. Những ai tìm đến lịch sử Việt Nam với tinh thần học hỏi, cởi mở và muốn khám phá những mặt khác của quá khứ – đầy mâu thuẫn, phức tạp và đôi khi rất con người – sẽ thấy ở ông một người dẫn đường chân thành, sâu sắc và đáng tin cậy.
Đọc Tạ Chí Đại Trường không dễ, nhưng là một trải nghiệm khai mở. Ông khiến ta hiểu rằng lịch sử không chỉ là thứ đã qua, mà là thứ ta đang sống cùng – nếu biết nhìn sâu vào nó.
