Raymond Chandler – người khai sinh thể loại trinh thám hard‑boiled – là tác giả kinh điển của sân khấu tội phạm Mỹ thập niên 1930–1950, nơi ánh đèn neon, khói thuốc lá và lòng tham chi phối bầu không khí. Sinh năm 1888 tại Chicago và sau này định cư ở Anh, Chandler bắt đầu viết trinh thám từ tuổi 44 khi mất việc trong Đại khủng hoảng, và nhanh chóng trở thành tượng đài của văn học noir với hình ảnh Philip Marlowe – thám tử tư kiên cường, tinh tường, và có nguyên tắc sống không lay chuyển.
Phong cách Chandler – sắc bén, thực tế và vừa lãng mạn vừa hoài nghi – đã ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều nhà văn hậu thế. Haruki Murakami từng thừa nhận chịu ảnh hưởng lớn từ Chandler trong cách dựng nhân vật đi tìm kiếm chân lý, lối kể chân thực và những đoạn đối thoại gãy gọn đầy hàm ý. Những tác giả như Ian Fleming, Evelyn Waugh hay nhà thơ W.H. Auden đều từng công khai bày tỏ sự ngưỡng mộ với ông, coi Chandler là một trong những người viết văn xuôi xuất sắc nhất thế kỷ 20.
Chandler khai phá thể loại hard‑boiled bằng cách pha trộn giữa văn phong gãy gọn, giàu hình ảnh và thế giới quan nhiều lớp. Ông biến Los Angeles thành một nhân vật riêng biệt: bụi bặm, nguy hiểm, đầy những con hẻm tối và các tòa nhà hào nhoáng che giấu mặt tối. Philip Marlowe, thám tử tư trung tâm trong hầu hết các tác phẩm của ông, là hiện thân của lòng chính trực trong một thế giới đã đánh mất đạo lý. Marlowe không phải siêu nhân, mà là người biết rõ cái xấu nhưng vẫn chọn đứng về phía ánh sáng, dù đơn độc.
Trong sự nghiệp của mình, Chandler để lại nhiều tiểu thuyết xuất sắc, trong đó có hai tác phẩm đã được dịch sang tiếng Việt: The Big Sleep (Ngủ giấc ngàn thu) và The Long Goodbye (Kẻ không thể giã từ).
Ngủ giấc ngàn thu là tiểu thuyết đầu tiên ra mắt nhân vật Philip Marlowe, được xuất bản năm 1939. Câu chuyện bắt đầu khi Marlowe được triệu đến dinh thự của vị tướng già giàu có Sternwood để điều tra một vụ tống tiền liên quan đến con gái ông ta – Carmen Sternwood. Nhưng càng lún sâu vào vụ án, Marlowe phát hiện ra một mạng lưới phức tạp của tội phạm, cờ bạc, giết người và những bí mật gia đình tăm tối. Cái chết của một người bạn thân, sự biến mất bí ẩn của một tay buôn sách khiêu dâm, và những lời nói dối được che giấu khéo léo đẩy câu chuyện đến những ngõ cụt liên tiếp. Tác phẩm không chỉ là một vụ án ly kỳ mà còn là hành trình khám phá bóng tối tâm lý con người, nơi Philip Marlowe không chỉ điều tra bằng đầu óc mà bằng trực giác và lòng trung thành với chính nghĩa. Cuốn tiểu thuyết gây ấn tượng bởi những đoạn đối thoại nhanh gọn, sắc lạnh và cách Chandler mô tả một Los Angeles vừa xa hoa vừa mục ruỗng.
Kẻ không thể giã từ ra đời năm 1953, được xem là tác phẩm giàu nội tâm và phức tạp nhất của Chandler. Câu chuyện bắt đầu bằng cuộc gặp gỡ tình cờ giữa Marlowe và Terry Lennox – một quý ông lịch thiệp, nghiện rượu, mang vẻ buồn u uẩn. Khi Lennox nhờ Marlowe giúp trốn sang Mexico sau cái chết bất ngờ của vợ mình, Marlowe đồng ý, dù linh cảm có điều khuất tất. Khi Lennox được thông báo là đã tự sát, Marlowe bị lôi kéo vào một vụ án khác tưởng chừng không liên quan – sự mất tích và cái chết đáng ngờ của nhà văn Roger Wade. Càng điều tra, Marlowe càng nhận ra những mối dây liên hệ đan xen giữa quá khứ, quyền lực, tiền bạc và sự phản bội. Đây không chỉ là một tiểu thuyết phá án, mà còn là lời suy ngẫm buồn về niềm tin giữa người với người, và cách mà xã hội nghiền nát những kẻ trung thực. Marlowe trong truyện không còn lạnh lùng, mà mang dáng vẻ u hoài của một kẻ hiểu quá rõ sự mỏng manh của lòng trung thành. Chính sự chân thật, sâu sắc và trầm tĩnh này đã giúp Kẻ không thể giã từ trở thành tác phẩm tiêu biểu nhất trong sự nghiệp của Chandler.
Bên cạnh hai tiểu thuyết đã được dịch sang tiếng Việt, ba tác phẩm sau cũng nổi bật không kém và góp phần hoàn thiện chân dung Philip Marlowe – một thám tử luôn phải giữ mình tỉnh táo trong thế giới ngập tràn dối trá:
Farewell, My Lovely mở đầu bằng một vụ án tưởng chừng đơn giản: cựu tù nhân Moose Malloy nhờ Marlowe tìm lại người tình cũ, Velma. Nhưng từ cuộc tìm kiếm này, Marlowe bước vào thế giới ngầm nguy hiểm, bị cuốn vào hàng loạt vụ giết người, tham nhũng và thao túng giữa tầng lớp xã hội đen tối. Cuốn sách là một khảo nghiệm với đạo đức của Marlowe, khi anh phải liên tục đối mặt với những lựa chọn không có phương án “đúng”.
The Lady in the Lake mang màu sắc khác lạ với phong cảnh nông thôn – một hồ nước trên núi – nơi Marlowe được thuê điều tra vụ mất tích bí ẩn của một phụ nữ. Không còn là thành phố náo nhiệt, khung cảnh yên tĩnh ở đây lại phơi bày những bí mật ghê rợn ẩn sâu. Đây là cuốn tiểu thuyết nơi Chandler mở rộng không gian noir, cho thấy cái ác không nằm ở thành phố mà ở khắp mọi nơi có lòng người thối nát.
Playback là tác phẩm cuối cùng Chandler hoàn thành trước khi qua đời. Trong truyện, Marlowe được thuê theo dõi một phụ nữ đang bị tống tiền ở thành phố ven biển Esmeralda. Khi vụ án dẫn anh đến giới thượng lưu Hollywood, Chandler đã phơi bày mặt trái của ngành công nghiệp giải trí – nơi những nụ cười trước ống kính che giấu sự mục ruỗng, trục lợi và phản bội sau hậu trường. Dù không phải tác phẩm nổi bật nhất của ông, Playback vẫn giữ được giọng văn sắc sảo và cảm xúc lặng lẽ đặc trưng.
Ngoài tiểu thuyết, Chandler còn là bậc thầy của truyện ngắn và tiểu luận. The Simple Art of Murder là một bài tiểu luận kinh điển, nơi ông bàn sâu về bản chất của tiểu thuyết trinh thám, lên tiếng chỉ trích những mô típ quá sạch sẽ, phi thực tế và đề cao nhân vật thám tử thật sự sống trong thế giới của con người, với tất cả bóng tối và mâu thuẫn nội tâm. Các tập truyện ngắn như The Man Who Liked Dogs, Try the Girl, Bay City Blues, Finger Man, Goldfish tiếp tục thể hiện sức mạnh cốt lõi của Chandler: những nhân vật sắc nét, cốt truyện chặt chẽ và không khí noir không thể nhầm lẫn.
Raymond Chandler không chỉ là một cây bút viết truyện trinh thám – ông là người đã nâng thể loại này lên một tầm cao mới. Với ngôn từ sắc như dao và thế giới quan đầy hoài nghi nhưng không bi quan, Chandler viết nên những câu chuyện mà người đọc không chỉ theo dõi để biết "ai là hung thủ", mà còn để lắng nghe tiếng nói của một con người giữa hỗn mang, vẫn giữ lấy chút danh dự cuối cùng. Loạt truyện của ông không chỉ là hành trình truy tìm sự thật, mà còn là cuộc khám phá con người – trần trụi, cô đơn nhưng luôn cố gắng làm điều đúng.
