Randall Munroe là một trong những tác giả hiếm hoi vừa có thể khiến bạn bật cười vì sự dí dỏm, vừa có thể khiến bạn ngạc nhiên vì cách ông làm khoa học trở nên gần gũi. Sinh năm 1984, Munroe từng theo học ngành Vật lý tại Đại học Christopher Newport và bắt đầu sự nghiệp tại Trung tâm Nghiên cứu Langley của NASA, nơi ông tham gia vào các dự án về robot và kỹ thuật hàng không vũ trụ. Tuy nhiên, đến năm 2006, ông quyết định rời NASA để theo đuổi đam mê sáng tác toàn thời gian. Chính quyết định này đã đưa ông trở thành một trong những gương mặt đặc biệt nhất trong làng khoa học đại chúng.

Munroe nổi tiếng toàn cầu nhờ trang web truyện tranh xkcd, nơi ông khai thác những chủ đề từ toán học, vật lý, công nghệ cho tới triết học và đời sống thường ngày. Truyện tranh của ông tuy tối giản về nét vẽ nhưng lại vô cùng “nặng ký” về ý tưởng. Độc giả tìm thấy ở đó một sự kết hợp lạ lùng giữa tính hóm hỉnh, trí tuệ và cả sự chiêm nghiệm. Thành công của xkcd đưa Munroe đến với ba lần đề cử giải thưởng Hugo danh giá và một lần chiến thắng. Đặc biệt, tên ông còn được đặt cho một tiểu hành tinh – 4942 Munroe – như một sự công nhận từ cộng đồng khoa học thiên văn.

Song song với truyện tranh, Munroe còn được biết đến với loạt sách khoa học “dị thường” nhưng đầy sức hút. What If? (Nếu… thì?) trả lời những câu hỏi tưởng chừng điên rồ bằng lập luận khoa học nghiêm túc, chẳng hạn như “Nếu bắn một quả bóng chày với vận tốc bằng 90% tốc độ ánh sáng thì sẽ thế nào?”. How To (Làm sao để…) lại đưa ra những lời khuyên khoa học kỳ lạ nhưng cực kỳ thú vị cho các tình huống đời thường. Nhưng có lẽ, độc đáo nhất trong sự nghiệp của ông là cuốn Thing Explainer: Giải thích các thứ – Nói đơn giản về những thứ phức tạp.

Điểm nhấn khiến Thing Explainer trở nên khác biệt chính là quy tắc mà Munroe tự đặt ra: chỉ được dùng 1.000 từ phổ biến nhất trong tiếng Anh để giải thích mọi thứ. Đây không phải là một trò chơi ngôn ngữ vô nghĩa, mà là một thử thách trí tuệ nhằm bóc tách sự phức tạp thành bản chất đơn giản nhất. Một chiếc lò vi sóng trong sách trở thành “hộp hâm nóng thức ăn”, một chiếc cầu là “đường cao”, còn tế bào sinh học được gọi là “túi nước tí hon tạo nên bạn”. Cách giải thích tưởng chừng ngây ngô này lại mở ra cho độc giả một góc nhìn hoàn toàn mới: ta hiểu sự vật không phải qua tên gọi hàn lâm mà qua cách chúng thật sự vận hành.

Ý tưởng này bắt đầu khi Munroe chơi trò giả lập không gian Kerbal Space Program. Trong lúc cố gắng giải thích cách hoạt động của một tên lửa, ông tự hỏi: liệu có thể diễn đạt mọi thứ chỉ bằng những từ đơn giản nhất hay không? Thách thức đó nhanh chóng biến thành dự án viết sách, và kết quả là Thing Explainer – một tác phẩm khiến cả giới khoa học lẫn công chúng phải trầm trồ.

Cuốn sách ngay lập tức nhận được sự chú ý rộng rãi. The Guardian nhận xét rằng đây là một cuốn sách “vui nhộn, dí dỏm và không hề coi thường độc giả”. Bill Gates, trong một bài viết trên blog cá nhân, đã ca ngợi Thing Explainer như một “hướng dẫn cơ bản cho tâm trí tò mò”, khẳng định rằng bất kỳ ai cũng có thể tìm thấy niềm vui khám phá trong đó. Nhiều nhà phê bình cho rằng, chính việc giới hạn ngôn ngữ lại buộc Munroe phải sáng tạo hơn, tìm ra những cách diễn đạt thông minh, bất ngờ, nhưng không hề làm mất đi tính chính xác khoa học.

Thành công của Thing Explainer cho thấy một điều tưởng chừng đơn giản nhưng rất quan trọng: nắm bắt bản chất quan trọng hơn biết thuật ngữ. Bạn không cần phải gọi tên “mitochondria” để hiểu rằng đó là nơi tế bào tạo ra năng lượng. Bằng cách hạ thấp ngưỡng tiếp cận, Munroe đã mở ra cánh cửa để mọi người, từ trẻ em đến người lớn, từ dân chuyên kỹ thuật đến những ai “sợ” khoa học, đều có thể tham gia vào cuộc phiêu lưu tri thức.

Randall Munroe, từ một kỹ sư NASA trở thành “người giải thích mọi thứ”, đã chứng minh rằng khoa học không chỉ dành cho các phòng thí nghiệm hay sách giáo khoa dày cộp. Khoa học có thể hài hước, giản dị, và quan trọng hơn hết, nó có thể khiến ta tò mò thêm về thế giới mà ta đang sống. Và Thing Explainer chính là minh chứng rõ ràng nhất cho triết lý ấy.