Lịch sử tư tưởng Nhật Bản hiện đại là hành trình đầy phức tạp của sự giao thoa – giữa truyền thống phương Đông và tư tưởng phương Tây, giữa tinh thần võ sĩ đạo và tri thức khoa học, giữa khát vọng hiện đại hóa và nỗi đau mất mát bản sắc. Thời kỳ Minh Trị Duy tân (1868–1912) đánh dấu bước chuyển mạnh mẽ nhất trong lịch sử Nhật Bản, khi quốc gia này mở cửa tiếp thu văn minh phương Tây, cải cách chính trị – kinh tế – giáo dục và kiến tạo một xã hội mới. Chính trong giai đoạn đầy biến động đó, những nhà tư tưởng lớn như Fukuzawa Yukichi, Shibusawa Eiichi, Nakae Chōmin, Yamamoto Tsunetomo đã để lại những tác phẩm có tầm ảnh hưởng vượt thời đại, định hình hệ tư tưởng Nhật Bản trong thế kỷ mới.
Hagakure – Luận đàm về cốt tủy võ sĩ đạo – Yamamoto Tsunetomo
Dù được chép lại vào đầu thế kỷ 18, Hagakure trở thành biểu tượng tinh thần cho tầng lớp võ sĩ trong thời Minh Trị, khi xã hội Nhật Bản đứng trước nguy cơ mất gốc văn hóa. Tác phẩm thể hiện triết lý sống của samurai: tuyệt đối trung thành, dũng cảm, sẵn sàng hy sinh vì đạo nghĩa. Câu nói nổi tiếng của Yamamoto Tsunetomo: “Con đường của võ sĩ là cái chết” đã trở thành một tuyên ngôn về phẩm giá. Hagakure không chỉ là bản hướng dẫn đạo đức, mà còn là lời cảnh tỉnh về cái giá của danh dự và lý tưởng. Trong quá trình hiện đại hóa, tác phẩm góp phần giữ lại tinh thần kỷ luật và tận tụy đặc trưng của người Nhật.
Ba gã say luận đàm thế sự – Nakae Chōmin
Được viết dưới hình thức đối thoại giữa ba nhân vật say rượu với ba lập trường chính trị khác nhau, tác phẩm của Nakae Chōmin là một bản đối thoại sắc sảo giữa tự do, bảo thủ và thực dụng. Dịch giả đầu tiên của Rousseau tại Nhật, Nakae đã truyền bá khái niệm dân quyền, bình đẳng, dân chủ và tự do cá nhân – những giá trị lần đầu tiên được đưa vào xã hội Nhật. Cuốn sách này không chỉ là một tiểu luận chính trị, mà còn là bằng chứng cho thấy Nhật Bản đã tiếp thu tư tưởng phương Tây một cách chọn lọc, phê phán và sâu sắc như thế nào.
Khuyến học – Fukuzawa Yukichi
“Trời không tạo ra người đứng trên người, cũng không tạo ra người đứng dưới người.” Câu mở đầu bất hủ của Khuyến học đã trở thành tuyên ngôn thời đại. Fukuzawa Yukichi là nhà khai sáng quan trọng nhất của Nhật Bản hiện đại, và Khuyến học là bản cẩm nang thúc đẩy giáo dục phổ cập, tinh thần tự lập và bình đẳng. Xuất bản từ năm 1872, tác phẩm được in hơn 3,4 triệu bản, góp phần thay đổi cách người Nhật nhìn về học vấn – không phải là đặc quyền của tầng lớp trên, mà là con đường nâng cao giá trị cá nhân và xây dựng quốc gia.
Bàn về văn minh – Fukuzawa Yukichi
Nếu Khuyến học cổ vũ giáo dục, thì Bàn về văn minh lý giải khái niệm “văn minh” một cách hệ thống. Fukuzawa phân tích sự khác biệt giữa văn minh và man rợ, giữa phương Tây và Nhật Bản, và đưa ra luận điểm táo bạo: Nhật Bản cần tự làm chủ con đường phát triển chứ không thể phụ thuộc vào Trung Hoa hay mô phỏng hoàn toàn phương Tây. Cuốn sách đã ảnh hưởng mạnh đến giới trí thức và hoạch định chính sách thời Minh Trị, trở thành cơ sở lý luận cho phong trào “văn minh khai hóa”.
Luận ngữ và Bàn tính – Shibusawa Eiichi
Là một trong những doanh nhân vĩ đại nhất lịch sử Nhật Bản, Shibusawa Eiichi chủ trương rằng kinh tế không thể tách rời đạo đức. Trong Luận ngữ và Bàn tính, ông kết hợp tư tưởng Khổng giáo với tinh thần kinh doanh hiện đại, đề xuất một triết lý phát triển cân bằng giữa vật chất và tinh thần. Tác phẩm cho thấy tư duy tiến bộ và nhân bản của Shibusawa: kinh doanh không chỉ vì lợi nhuận, mà còn phải vì cộng đồng, vì đất nước. Đây là nền tảng tư tưởng của mô hình “chủ nghĩa tư bản đạo đức” đã giúp kinh tế Nhật phát triển bền vững trong thế kỷ 20.
Năm tác phẩm này đã góp phần kiến tạo một nước Nhật mới, vừa giữ được căn cốt truyền thống, vừa mạnh mẽ hội nhập với thế giới. Những cuốn sách ấy không chỉ dành cho người Nhật, mà còn là tài liệu quý giá cho bất kỳ ai muốn tìm hiểu cách một quốc gia Đông Á vượt thoát khỏi phong kiến, bước vào hiện đại hóa mà vẫn gìn giữ được bản sắc văn hóa của mình. Đọc lại những tác phẩm này hôm nay là cách để hiểu sâu hơn về nền tảng tinh thần đã giúp Nhật Bản trở thành một trong những quốc gia tiên phong của châu Á.
