Nguyễn Văn Huyên là một trong những học giả lớn của Việt Nam thế kỷ XX – người đã dành cả đời mình cho việc nghiên cứu văn hóa dân tộc và phát triển giáo dục. Ông sinh năm 1905 tại Hà Nội, trở thành người Việt đầu tiên bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Đại học Sorbonne (Pháp) năm 1934. Suốt gần ba thập kỷ, ông giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Giáo dục Việt Nam (1946–1975), để lại dấu ấn không chỉ trong cải cách giáo dục mà còn trong việc khai phá các giá trị văn hóa Việt dưới góc nhìn khoa học, sắc sảo và đầy nhân văn.
Trong sự nghiệp học thuật của mình, Nguyễn Văn Huyên để lại hơn 160 công trình nghiên cứu, bao quát nhiều lĩnh vực như dân tộc học, văn hóa học, lịch sử, xã hội học… Những công trình đó, đến nay vẫn còn nguyên giá trị nền tảng cho các thế hệ nghiên cứu sau này, đồng thời mở ra cánh cửa cho độc giả phổ thông đến gần hơn với tinh thần văn minh lúa nước – cái nôi của văn hóa Việt. Dưới đây là một số tác phẩm tiêu biểu giúp bạn tiếp cận di sản trí tuệ đồ sộ ấy.
Sinh hoạt của người Việt là tập hợp hai công trình độc đáo: “Hát đối của thanh niên nam nữ ở Việt Nam” và “Nhập môn nghiên cứu nhà sàn ở Đông Nam Á”. Đây là những khảo cứu đầu tiên bằng phương pháp dân tộc học hiện đại về sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Những câu hát giao duyên được tác giả giải mã như biểu hiện tâm tư, trí tuệ dân gian; còn kiến trúc nhà sàn được phân tích như một không gian xã hội đặc thù, kết nối cư trú, sản xuất và tín ngưỡng. Tác phẩm cho thấy một lối tiếp cận vừa chi tiết, vừa có chiều sâu nhân học hiếm có.
Văn minh Việt Nam – hoàn thành năm 1939 – là công trình nền tảng về văn hóa Việt. Nguyễn Văn Huyên phác họa toàn cảnh đời sống vật chất, tinh thần, tâm lý và cá tính dân tộc của người Việt, từ tổ chức xã hội đến lối sống và thẩm mỹ. Ông đề xuất khái niệm “cá tính dân tộc” với cả những ưu điểm và nhược điểm của người Việt, từ đó chỉ ra tính cách văn minh lúa nước như một dòng chảy chủ đạo trong cấu trúc văn hóa. Đây là cuốn sách nên đọc đối với bất kỳ ai muốn đi tìm căn cước văn hóa Việt từ góc nhìn lịch sử và xã hội học.
Hội hè Lễ Tết của người Việt tập hợp những bài nghiên cứu về các dịp lễ quan trọng trong năm như Tết Nguyên đán, Tết Thanh minh, Đoan ngọ, Trung thu và các hội làng lớn như hội Phù Đổng. Nguyễn Văn Huyên không chỉ mô tả sinh động không khí ngày lễ mà còn phân tích các hình thức tín ngưỡng như thờ thần, thờ thành hoàng làng, các nghi lễ dân gian… từ đó tái hiện một thế giới tâm linh phong phú, đầy chất thơ và gắn bó sâu sắc với đời sống cộng đồng.
Địa lý hành chính và Tập quán của người Việt là một hướng khảo cứu đặc biệt, tập trung vào các đơn vị hành chính truyền thống như tổng, tỉnh – và ảnh hưởng của chúng lên tập quán cư dân. Qua đó, tác giả dựng lên bức tranh sống động của làng xã đồng bằng Bắc Bộ, nơi vừa có sự gắn bó cộng đồng, vừa tồn tại những va chạm, tranh chấp. Lần xuất bản gần đây còn giới thiệu hai di cảo quan trọng chưa từng công bố, mang lại nhiều phát hiện quý giá cho giới nghiên cứu và bạn đọc quan tâm đến cấu trúc xã hội Việt trước 1945.
Nguyễn Văn Huyên không chỉ viết cho giới học giả mà còn viết cho cả những người dân bình thường muốn hiểu sâu về đất nước mình. Văn phong của ông dung dị mà sâu lắng, giàu cảm xúc và đầy trách nhiệm học thuật. Năm 2000, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ – sự ghi nhận xứng đáng cho một trí tuệ lớn và một nhân cách mẫu mực. Tên ông ngày nay được đặt cho nhiều trường học, con phố – đặc biệt là con đường gần Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nơi lưu giữ tinh thần của ông như một di sản sống động.
Nếu bạn yêu văn hóa, lịch sử, hay đơn giản chỉ là muốn hiểu sâu hơn về nguồn gốc và lối sống của người Việt – những tác phẩm của Nguyễn Văn Huyên là khởi đầu không thể tốt hơn. Không chỉ để đọc, mà để chiêm nghiệm, hiểu, và gìn giữ một phần hồn cốt dân tộc.
