Hà Nội còn một chút này (NXB Hội Nhà văn và Nhã Nam ấn hành tháng 4/2022) là cuốn sách mới nhất của Nguyễn Ngọc Tiến, tác giả vốn rất quen thuộc với những đầu sách khảo cứu về Hà Nội, từng đoạt giải Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội năm 2012. Nhân dịp này, xin giới thiệu cùng độc giả bài viết của nhà phê bình Nguyễn Hòa.

1. Tính từ 5678 bước chân quanh Hồ Gươm phát hành năm 2008 đến Hà Nội còn một chút này phát hành năm 2022, Nguyễn Ngọc Tiến đã có 6 cuốn sách viết về Hà Nội.

14 năm xuất bản 6 cuốn sách có thể là điều bình thường với tác giả khác, nhưng có lẽ với Nguyễn Ngọc Tiến mỗi cuốn sách là một nỗ lực, một công trình không dễ thực hiện, chí ít bởi 2 yếu tố: 6 cuốn chỉ viết về một chủ đề; 6 cuốn không chỉ kể tả thông thường, mà kể tả trong sự bảo chứng của rất nhiều tư liệu, tài liệu được tác giả kỳ công tìm kiếm, khảo sát kỹ lưỡng, trong đó có một số tư liệu, tài liệu rất hiếm, khó tìm. Và theo tôi, đó chính là cơ sở để người đọc có thể đặt niềm tin vào những gì tác giả trình bày.

Đọc 6 cuốn sách: 5678 bước chân quanh Hồ Gươm, Đi dọc Hà Nội, Đi ngang Hà Nội, Đi xuyên Hà Nội, Chuyện quanh quanh Dâm Đàm, Hà Nội còn một chút này, có thể hình dung Nguyễn Ngọc Tiến viết về Hà Nội như một cuộc điền dã văn hóa - lịch sử trong không gian rất rộng. Đáng chú ý không gian đó không thể hiện qua các nét phác vẽ đơn thuần hoặc dàn trải, mà là không gian văn hóa - lịch sử của vùng đất “ngàn năm văn vật” với rất nhiều câu chuyện sinh động, rất nhiều chi tiết thú vị, đồng thời giúp lý giải nhiều vấn đề, sự kiện, hiện tượng.

Tương tự 5 cuốn sách xuất bản trước đây, ở Hà Nội còn một chút này nhiều nội dung được Nguyễn Ngọc Tiến tiếp cận qua cách đặt nhan đề bài viết là câu hỏi, ví như: Tên Kẻ Chợ có từ bao giờ? Vì sao trường học lại trồng phượng? Vì sao nước hồ Gươm có màu xanh? Vì sao thành Hà Nội bị phá? Vì sao gọi là Bờ Hồ? Vì sao nhà ở Hà Nội ôm hết vỉa hè?… Với nhan đề là câu hỏi như vậy, bài viết vừa gợi mở, vừa khiến người quan tâm phải đọc, để tìm biết tác giả trả lời, lý giải ra sao.

2. Đọc xong Hà Nội còn một chút này, tôi lẩn mẩn nghĩ nếu căn cứ vào logic nhan đề 5 cuốn đã xuất bản, có lẽ Hà Nội còn một chút này nên có nhan đề Đi giữa Hà Nội. Vì 56 bài viết trong đó chủ yếu tập trung vào nội đô, đậm dấu ấn “giữa Hà Nội”. Tuy nhiên, điều tôi muốn nhấn mạnh là 56 bài viết được thực hiện rất kỳ công. Mỗi vấn đề, sự kiện, hiện tượng được đề cập không chỉ là kể, mô tả mà còn là một tiểu luận khảo cứu tư liệu văn hóa - lịch sử liên quan. Và Nguyễn Ngọc Tiến thường khảo cứu theo 3 nguồn: Một là các văn bản của Việt Nam và Pháp đã đề cập; hai là khai thác từ văn hóa dân gian; ba là ý kiến hoặc đánh giá từ trước của một số tác giả khác.

Để làm được như thế, Nguyễn Ngọc Tiến phải tìm kiếm và đọc khá nhiều rồi tập hợp, khái quát, ghi chép. Đơn cử như bài Những vị khách du dịch châu Âu đầu tiên đến Hà Nội, Nguyễn Ngọc Tiến đã tìm hiểu thông tin phái bộ Bồ Đào Nha tới Thăng Long năm 1523, các cuốn sách Về châu Á của người Bồ Đào Nha xuất bản năm 1550, Tập du ký mới và kỳ thú về Vương quốc Đàng Ngoài xuất bản ở Paris năm 1681, Một chuyến du hành đến Đàng ngoài năm 1688 của một người Anh; tìm hiểu khách sạn đầu tiên và duy nhất ở Hà Nội có tường đất, lợp lá xây dựng năm 1883; tìm hiểu từ cuối năm 1902 đến giữa năm 1903 có gần 1.000 người nước ngoài đến Hà Nội. Để bảo đảm tính xác thực, Nguyễn Ngọc Tiến còn tham khảo báo cáo hằng năm của Toàn quyền Đông Dương, khảo sát khách sạn ở Hà Nội trong hơn nửa thế kỷ, rồi dịch vụ bán bưu thiếp du lịch, thuyền đưa du khách dạo chơi trên Hồ Gươm, làm chòi lá để du khách ngắm cảnh chiều… Tóm lại là rất kỳ công!

Quan sát, tìm hiểu Hà Nội vừa rộng vừa chi tiết, có những điều tưởng như bình thường, thì qua ngòi bút của Nguyễn Ngọc Tiến lại rất hấp dẫn vì điều bình thường kia có lai lịch độc đáo, và sẽ là khuyết thiếu nếu chưa tìm hiểu. Bởi đọc Hà Nội còn một chút này mới biết hóa ra phố Tràng Tiền với mái hiên che kín vỉa hè cũng có chuyện riêng của nó. Hóa ra chiều cao những ngôi nhà ở phố cổ, phố cũ có quy định cụ thể được diễn Nôm: “Dân phường, nhà giáp, đường quan/ Không được làm gác trông ngang ngoài đường/ Có cần làm chỗ chứa hàng/ Chiều cao không được cao bằng kiệu quan”. Hóa ra bánh mì thơm ngon hôm nay bắt đầu từ ông Camin - chủ lò bánh mì đầu tiên ở Hàng Khảm (nay là Tràng Tiền)…

Nhẩn nha, tỉ mỉ từ quá khứ đến hiện tại, từ cổ truyền, truyền thống đến hiện đại, từ sách vở hay văn bản hành chính đến sản phẩm văn hóa dân gian, 368 trang sách của Nguyễn Ngọc Tiến tiếp tục đem tới nhiều điều thú vị.

NH - 4.2022

Nhà phê bình Nguyễn Hòa