Tiểu thuyết đầu tay của nhà toán học Alex Pavesi, "Thám tử thứ 8", đưa ra các quy tắc toán học nhằm định nghĩa "truyện trinh thám", đồng thời là một lời tri ân mới mẻ và đa tầng tới thể loại đã quá quen thuộc này.
Alex Pavesi, một tiến sĩ Toán học chuyển sang viết tiểu thuyết, đã sáng tạo ra nhân vật chính Grant McAllister, cũng là một nhà toán học. Năm 1937, McAllister công bố một bài nghiên cứu có tựa đề The Permutations of Detective Fiction (Các hoán vị trong truyện trinh thám), trong đó ông phân tích cấu trúc toán học của mọi truyện trinh thám về án mạng. Đến những năm 1940, ông tự xuất bản một tuyển tập gồm bảy truyện ngắn, mỗi truyện đại diện cho một hoán vị khả dĩ trong thể loại này. Sau khi nghỉ hưu, McAllister rời Edinburgh đến sống trên một hòn đảo Địa Trung Hải. Tại đây, Julia Hart, một biên tập viên từ nhà xuất bản đang có ý định tái bản tuyển tập này đã tìm đến để thảo luận về các câu chuyện với ông.
Trong tiểu thuyết của Pavesi, bảy chương truyện là bảy vụ án riêng biệt, mỗi vụ với một thám tử khác nhau. Mỗi truyện đều được theo sau bởi một chương mô tả cuộc trò chuyện giữa Julia và McAllister, nơi cô phân tích câu chuyện trước đó và áp dụng lý thuyết toán học của ông để tìm kiếm điểm bất hợp lý. Nhờ cấu trúc độc đáo này, người đọc được chứng kiến trải nghiệm rất thực tế mà các nhà văn từng gặp phải: khi biên tập viên phát hiện ra những lỗi mâu thuẫn mà chính tác giả không hay biết và cũng chẳng lý giải nổi.
Nhưng tầng meta-toán học chưa dừng lại ở đó. Những cuộc trao đổi của Julia và McAllister trong vài ngày yên bình trên đảo bắt đầu hé mở một điều gì đó không ổn. McAllister, giờ đã già và hay quên, liên tục tỏ ra lúng túng trước các câu hỏi sắc sảo của Julia. Và dần dần, cô nhận ra rằng có lẽ đang tồn tại một bí ẩn hoàn toàn khác: một bí ẩn mà chính cô là người thứ tám phải giải mã.
Về phần các “quy tắc toán học” cho truyện trinh thám, McAllister vẽ ra một sơ đồ Venn gồm bốn vòng tròn nằm trong một vòng tròn lớn đại diện cho “truyện án mạng”: S (nghi phạm, ít nhất hai người), V (nạn nhân, ít nhất một), D (thám tử, ít nhất một), và K (hung thủ, ít nhất một). Ông giải thích rằng “K phải là tập con của S”: tức hung thủ phải nằm trong danh sách nghi phạm. Trong các trường hợp truyền thống, bốn nhóm này tách biệt, nhưng trong những câu chuyện lệch chuẩn, chúng có thể giao nhau, ví dụ thám tử cũng chính là kẻ giết người. McAllister kết luận:
“Chỉ có bốn thành phần trong một vụ án mạng, nên số lượng hoán vị là khá nhỏ. Chúng ta có thể tính toán và liệt kê tất cả. Mọi cấu trúc khả dĩ. Đó chính là điều mà các truyện ngắn này muốn khám phá.”
Ứng dụng lý thuyết tập hợp này tuy đơn giản, nhưng Julia nhanh chóng nhận ra một điểm yếu: không hề có phân tích về “manh mối”. Khi cô nêu ra điều đó, McAllister lại hăng hái trả lời rằng, đúng vậy, manh mối không phải là điều thiết yếu: “Hãy đọc bất kỳ truyện trinh thám nào và xóa hết mọi manh mối – bạn vẫn còn một truyện trinh thám.” Ý của ông là như thế, nhằm củng cố cho tính hợp lý của giả thuyết, nhưng lập luận này khá bất ổn. Bởi lẽ, bất kỳ điều gì xảy ra trong truyện đều có thể là manh mối – thời điểm một nghi phạm chơi bài, việc một người để quên khăn choàng ở phòng người hầu, v.v. Một câu chuyện không có manh mối thì cũng chẳng còn gì để kiểm tra chứng cứ ngoại phạm. Có lẽ chúng ta cần một sơ đồ Venn lớn hơn.
Những chương đối thoại giữa Julia và McAllister mới là phần hấp dẫn nhất của cuốn sách. Chính tại đây, cả Julia lẫn người đọc bắt đầu nhận ra rằng có một trò chơi khác, hoàn toàn khác, đang được giấu kín. Cảm giác “có gì đó không ổn” dần trở nên rõ rệt.
Khung truyện này là yếu tố khiến tiểu thuyết trở nên cuốn hút, vì bảy truyện trinh thám lồng bên trong, dù có bối cảnh và tình tiết phong phú, đôi lúc cảm thấy dài dòng, quá tải nhân vật, manh mối và chứng cứ – có lẽ vì Pavesi xem việc của mình là chỉ cần tạo ra các truyện phản ánh đúng các quy tắc toán học cơ bản. Văn phong trong các truyện khá đơn giản và thẳng thắn, có thể là chủ ý tái hiện phong cách truyện trinh thám thập niên 1940.
Việc định nghĩa thể loại một cách nghiêm ngặt có đáng bận tâm không vẫn là một câu hỏi bỏ ngỏ. Có thể chúng ta chỉ cần “nhận ra nó khi thấy nó”, và mọi sự phân loại chỉ là hình thức. Dù sao thì giá trị của Thám tử thứ 8 nằm ở tiền đề độc đáo và cấu trúc truyện lồng truyện giàu tính meta, nơi nhân vật chính đưa ra các hoán vị toán học của “truyện trinh thám”.
Một vụ án... mang đậm tính giai thừa.
