Nhắc đến những nhà văn tiêu biểu của nền văn học Pháp thế kỷ mười chín, ta thường nghĩ đến Victor Hugo, Honoré de Balzac, Gustave Flaubert hay học trò của ông là Guy de Maupassant – bậc thầy truyện ngắn. Tuy vậy, không nhiều độc giả Việt Nam biết đến một tác giả truyện ngắn khác đóng vai trò quan trọng không kém, đó là Prosper Mérimée, với cuốn "Những lá thư từ Tây Ban Nha" vừa ra mắt bạn đọc trong nước.
Là nhà văn theo chủ nghĩa lãng mạn, Mérimée không chua chát như Voltaire, không lên án tố cáo như Balzac, cũng không lạc quan như Hugo, ông thường viết với tâm thế cảm thông, châm biếm mà nhẹ nhàng, êm ả, lặng lẽ.
Cho đến giờ, độc giả Việt Nam mới biết đến Mérimée qua cuốn "Carmen" do Nhã Nam xuất bản năm 2019, nay đơn vị này trân trọng giới thiệu đến bạn đọc tuyển tập truyện ngắn thứ hai của nhà văn, "Những lá thư từ Tây Ban Nha", một cuốn sách viết về đất nước phía Tây Nam châu Âu vừa lãng mạn vừa rất đỗi hiện thực, trên cái nền của tội lỗi, cái chết và văn hóa của đất nước này.
Tác phẩm gồm sáu truyện ngắn, năm truyện đầu, dù không mang yếu tố Tây Ban Nha, thể hiện bức tranh đa chiều về tội lỗi con người và cái chết; truyện ngắn cuối cùng được đặt đúng như tên của tuyển tập, chiếm gần một nửa tổng số trang, được viết dưới dạng những bức thư Mérimée viết cho giám đốc Tạp chí Paris từ năm 1830 đến 1833. Truyện đã được tái bản vô số lần tại Pháp nhưng lại không được nhiều người biết đến, có lẽ vì sự độc đáo lạ thường của câu chuyện khiến độc giả bất ngờ lẫn hoang mang.
Chủ đề về cái chết và tội lỗi của con người xuất hiện nhiều trong các câu chuyện. Mérimée viết về tội lỗi dưới muôn hình vạn trạng, cả dưới góc độ Kitô lẫn thế tục. Trong đó tội lỗi của con người vẫn còn tính người, là những tội lỗi mà một lúc nào đó, bất cứ người nào cũng có thể thoáng thấy nơi bản thân mình. Tội lỗi ở đây khá đa dạng, có khi nhân vật chính là hiện thân của tội lỗi (chàng Federigo mê bài bạc, Saint-Clair hay ghen tuông), có khi cả câu chuyện là tội lỗi (chiến tranh trong truyện "Hạ đồn", hành quyết phạm nhân trong "Một cuộc hành quyết").
Với Mérimée, chiến tranh, giết chóc là những điều nên bị loại bỏ khắp nơi trên thế giới, còn tội lỗi của các nhân vật có thể gây ra bất hạnh cho người khác, nhưng cũng có thể không, và Mérimée không đóng vai công tố viên tố cáo hay phê phán họ. Chính vì lẽ đó mà cho những tội lỗi của những con người ấy lại dễ chịu, dễ tha thứ, đôi khi còn hài hước trong truyện ngắn của Mérimée.
Ví như truyện "Những trận đấu bò", tội lỗi không phải ở các nhân vật, mà chính là ở cả câu chuyện. Ông dùng những lời nói lạnh lùng, dửng dưng mà đầy mỉa mai châm biếm khi nói đến những trận đấu bò, chẳng hạn như so sánh với những đấu trường La Mã: “Họ nói người La Mã vẫn còn man dã hơn chúng ta, bởi lẽ họ để con người chiến đấu với con người”; hay với chiến tranh: “Phải hổ thẹn thay nhân loại mà thừa nhận chiến tranh với toàn bộ sự khủng khiếp của nó cũng có những nét duyên dáng kỳ lạ, nhất là trong mắt những kẻ chiêm ngưỡng chiến tranh từ nơi ẩn nấp an toàn”.
Nhưng ông lại dành những lời ngợi khen dịu dàng, cảm thông cho những nhân vật tham gia vào trận đấu. Ông viết về những con bò: “Nó tìm nơi nó yêu mến, quỳ gối, nằm xuống, ngả đầu ra và thanh thản chết nếu nhát dao găm không vội vã mang nó đi”; và cả các đấu sĩ: “Sự bình tĩnh của những con người ấy trước bao hiểm nguy dồn dập nhất chứa đựng điều gì đó diệu kỳ”.
Trong những câu chuyện tội lỗi ấy luôn có cái chết rình rập. Cái chết thế tục trên chiến trường, cái chết của những phạm nhân bị hành quyết, cái chết mang yếu tố tôn giáo với hình ảnh âm phủ, Pluton, và vị Thần Chết – dẫu là nhân vật tước đi sinh mạng con người – nhưng lại rất đỗi tốt bụng và cả tin.
Cuối cùng, điểm nổi bật trong tác phẩm này phải nói đến bức tranh Tây Ban Nha lãng mạn mà hiện thực ở truyện ngắn cuối cùng, gồm bốn bức thư của Prosper Mérimée. Được viết ở Madrid, Valencia và Andalousia, các truyện ngắn viết về Tây Ban Nha với những trận đấu bò, những tên cướp, phạm nhân và cả phù thủy. Ông nói về tình yêu với đất nước này một cách độc đáo: “Tôi không biết liệu lòng ái quốc của ngài có dung thứ cho sự thiên vị của tôi đối với đất nước Tây Ban Nha hay không. Bởi lẽ chúng ta đang ở chương bàn về tử hình, nên tôi sẽ nói với ngài rằng, nếu tôi ưa những cuộc hành quyết ở Tây Ban Nha hơn ở xứ ta thì tôi cũng thích các nhà ngục của họ hơn nhiều [...].” và ở Tây Ban Nha, “thà đối xử tốt với một tên vô lại còn hơn thiếu tôn trọng một người lịch thiệp”.
Tây Ban Nha trong truyện ngắn của Mérimée là đất nước của con người, của ánh mặt trời chói chang, của những con đường đầy bụi bặm và của cả những đam mê nơi mỗi người.
Về phong cách, các truyện ngắn của Mérimée không thiếu những lời châm biếm lạnh lùng mà hài hước khi nói về bản tính của con người:
“Quả thực, người nào kể cho chúng ta nghe bí mật của họ cho dù ta không hỏi, sẽ thường phật lòng nếu không được biết bí mật của ta. Người ta hình dung rằng tính tọc mạch cũng phải có đi có lại mới được”.
“Lòng tự tôn [...], niềm tin chắc vào việc trả thù và tin chắc vào chiến thắng là ba thứ cảm xúc thật dịu ngọt với trái tim của con người”.
Dẫu đôi khi bị chê là bàng bạc, đến nỗi Victor Hugo phải thốt lên “Khung cảnh phẳng lặng như Mérimée”, thì những truyện ngắn của ông vẫn luôn êm ả, lặng lẽ dù dửng dưng, lạnh lùng. Với văn phong gọn ghẽ, chính xác và gợi hình, Prosper Mérimée đã tạo ra những vũ trụ đẹp như tranh, tô điểm cho các câu chuyện của mình bằng những suy ngẫm về ngôn ngữ hay lịch sử một dân tộc. Song chủ nghĩa hiện thực ở ông không chỉ mang tính tài liệu thuần túy mà trở thành phông nền cho các sự kiện kỳ lạ, có thể khiến người đọc bối rối. Ở điểm này, Mérimée quả thực xứng với danh hiệu bậc thầy nghệ thuật truyện ngắn.
Prosper Mérimée (1803-1870) là nhà văn, kịch tác gia, sử gia và nhà khảo cổ người Pháp. Xuất thân trong một gia đình tư sản có truyền thống nghệ thuật, Prosper Mérimée học luật trước khi hướng sự quan tâm của mình đến văn chương và bắt đầu xuất bản tác phẩm đầu tiên vào năm 1825. Các sáng tác của Mérimée, đặc biệt là các truyện ngắn (trong số đó có lẽ được biết đến nhiều nhất là Carmen, tác phẩm được Georges Bizet chuyển thể thành vở opera nổi tiếng cùng tên), đã làm nên tên tuổi ông và đưa ông trở thành viện sĩ Viện Hàn lâm Pháp năm 1844.
Trần Thế Vinh (Báo Lao động)
