“Một trăm năm trước anh không phải là anh, tôi không phải là tôi…”. À đây chính là Trăm Năm Cô Đơn, nhưng lại không hẳn là Trăm Năm Cô Đơn (?).
Vì công việc, tôi có theo dõi một số người trong giới xuất bản Thái Lan. Gần đây có một sự kiện được bàn tán khá nhiều, đó là tranh chấp liên quan đến bản dịch tiếng Thái của tác phẩm Trăm Năm Cô Đơn.
Tác phẩm văn học kinh điển viết bằng tiếng Tây Ban Nha của Mỹ Latinh này được công bố năm 1967. Năm 1986, Thái Lan đã có bản dịch tiếng Thái từ bản tiếng Anh, lần lượt do Nhà xuất bản Walee và Nhà xuất bản Samanchon (sau đây gọi tắt là S) phát hành.
Đến năm 2016, sau khi tác giả Gabriel García Márquez qua đời, Nhà xuất bản Bodthajorn (sau đây gọi tắt là B) đã liên hệ với vợ và con trai ông – những người thừa kế quyền tác giả – và giành được độc quyền xuất bản hợp pháp tại Thái Lan. Họ cũng mời dịch giả tiến hành dịch trực tiếp từ nguyên bản tiếng Tây Ban Nha để chuẩn bị phát hành.
Nhưng khi bản dịch chính thức chuẩn bị ra mắt thì tranh chấp nổ ra. B phát hiện rằng ngay trong ngày họ thông báo phát hành, S cũng đăng tin sẽ tái bản lại bản dịch cũ từ tiếng Anh – vốn chưa từng được cấp phép – và còn bán tại hội sách với giá rẻ hơn so với bản dịch chính thức. Hành động này được coi là vi phạm quyền lợi của B – đơn vị giữ bản quyền độc quyền – và cả những người thừa kế của Márquez.
Sau khi tham khảo ý kiến pháp lý, ngày 28/12/2021, B cùng với những người thừa kế của Márquez đã nộp đơn kiện S lên Tòa án Sở hữu trí tuệ và Thương mại quốc tế Trung ương Thái Lan.
Phía S lập luận rằng bản dịch của họ dựa vào tiếng Anh, vốn đã khác biệt so với bản gốc tiếng Tây Ban Nha, nên không liên quan đến bản quyền mà B nắm giữ. Trong khi đó, B khẳng định rằng bất kỳ bản dịch nào – dù từ ngôn ngữ trung gian nào – đều là tác phẩm phái sinh của bản gốc tiếng Tây Ban Nha, do đó chỉ B mới có quyền.
Bản án sơ thẩm được đưa ra ngày 10/11/2022: B thua kiện, S được phép tiếp tục phát hành bản dịch không có giấy phép.
Vì sao lại như vậy?
Theo tuyên bố của B, tòa viện dẫn án lệ số 3797/2548 của Tối cao Pháp viện Thái Lan (giới xuất bản Thái gọi là “án Agatha Christie”, xem chú thích 1). Trong phán quyết năm 2005 đó, tòa xác định rằng việc dịch tác phẩm văn học không cần sự đồng ý của tác giả nước ngoài. B cho biết họ rất tiếc vì quyền lợi đáng ra phải được bảo vệ của tác giả lại không được thực thi, và họ sẽ cùng với gia đình Márquez bàn bạc việc kháng cáo.
Do đây là một phán quyết có thể trở thành tiền lệ cho các bản dịch văn học nước ngoài tại Thái Lan, truyền thông Thái (The Opener) cũng đã điểm lại quá trình thay đổi luật bản quyền của nước này:
-
1931: Luật Bảo hộ Văn học & Nghệ thuật đặt ra thời hạn cho dịch thuật. Nếu sau khi xuất bản mà trong vòng 10 năm không có bản dịch tiếng Thái, thì dịch sau 10 năm không bị coi là xâm phạm bản quyền.
-
1978 & 1983: Luật Bản quyền (sửa đổi) và Quy định quốc tế về bản quyền tiếp tục ghi rõ quyền dịch thuật được bảo hộ theo cơ chế này. Mục đích là giúp độc giả Thái dễ dàng tiếp cận văn học nước ngoài, trong bối cảnh giao lưu quốc tế còn khó khăn.
-
1994: Luật Bản quyền mới loại bỏ cơ chế này, quy định dịch tác phẩm nước ngoài phải được sự cho phép của tác giả hoặc người thừa kế.
Luật sư phía nguyên đơn cho rằng án lệ Agatha Christie không còn phù hợp với bối cảnh hiện nay, nhưng vì luật không hồi tố nên vẫn phụ thuộc cách tòa lựa chọn khung pháp luật. Trong vụ này, thẩm phán cho rằng bản dịch năm 1986 có trước luật 1994 nên hợp pháp.
Tuy nhiên, ngay cả giới xuất bản Thái cũng coi án lệ Christie là một “điều bí ẩn”, bởi cả Agatha Christie và Márquez đều chưa rơi vào phạm vi công cộng (public domain), lẽ ra vẫn phải được bảo vệ bản quyền. Nguyên đơn còn nhấn mạnh rằng lẽ ra luật Thái cần đặt ra thời hạn lưu hành cho các bản dịch trước 1994, nhưng hiện tại chưa làm.
Điều khiến dư luận Thái Lan phẫn nộ nhất có lẽ không chỉ nằm ở khoảng xám của luật, mà là việc S lại chọn đúng ngày bản dịch chính thức ra mắt để công bố tái bản bản dịch cũ không phép. Giới văn hóa cho rằng, làm trong ngành sáng tạo thì ít nhất cũng nên giữ sự “lịch thiệp”.
Chú thích 1: Năm 1996, một NXB Thái Lan được cấp bản quyền xuất bản tác phẩm của Agatha Christie đã kiện các NXB khác vì dịch và xuất bản tác phẩm của Christie mà không có phép. Sau 9 năm kiện tụng, tòa cho rằng vì các bản dịch đó được thực hiện trước năm 1994 nên vẫn được tiếp tục lưu hành, căn cứ vào luật bản quyền Thái thời điểm đó vốn bảo hộ mạnh mẽ quyền dịch thuật trong nước.
Được dịch từ: Facebook 泰譯聞 นนท์ นักแปลชาวไต้หวัน
Nguồn: The Opener; fanpage Nhà xuất bản Bodthajorn; Facebook của Sukrit Terapanyarat (hiệu sách Paperyard); Janine Yasovant.
