Có rất nhiều công trình nghiên cứu những chủ đề về “sự sống”, nhưng công trình khảo cứu về “sự chết” lại không có nhiều, đặc biệt là những nghiên cứu công phu tỉ mỉ và có khả năng tái hiện những tập tục xưa theo cách chân thực nhất. Cuốn sách “Tang lễ của người An Nam” là một công trình nghiên cứu cơ bản về tập tục tang lễ của người An Nam, do học giả người Pháp Gustave Dumoutier biên soạn.
1. Tang lễ - một trong hai tập tục lớn của đời người
Đời người điểm tên hai tập tục lớn nhất là hôn nhân và tang lễ. Nghiên cứu về dân tộc học và các tín ngưỡng cổ truyền không thể nào bỏ qua hai nghi thức quan trọng bậc nhất này. Các nghiên cứu về hôn nhân cũng như “sự sống” không hiếm, thậm chí được khai thác rất nhiều, nhưng các nghi thức về “sự chết”, được tiến hành sau khi sự sống của một con người điểm tiếng thở cuối cùng lại có phần ít hơn hẳn.
Bởi vậy có thể gọi “Tang lễ của người An Nam” là khảo cứu công phu và toàn diện nhất về tang lễ của người Việt vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.
Không chỉ là một tập tục thông thường, tang lễ là một nghi lễ mang tính tín ngưỡng dân tộc. Không giống như nhiều học giả khai thác đề tài tang lễ trước đó, học giả người Pháp Dumoutier có những nhận định sâu sắc và phức tạp hơn nhiều. Với nhiều học giả Pháp, Việt trước đó, tang lễ chỉ là một tập tục lâu đời, vô hình trung bỏ quên tính lịch sử của tập tục này. Và các học giả này kết luận văn minh An Nam chỉ là bản sao mờ nhạt của văn minh Trung Hoa.
Những gì học giả Dumoutier thuật lại trong cuốn sách “Tang lễ của người An Nam” dễ dàng chứng minh sự kết hợp hỗn độn giữa Đạo giáo, tín ngưỡng phù thuật và Phật giáo đã bị Việt Nam hoá, cùng với vai trò của ông sư và thầy cúng trong tang lễ. Không dùng lăng kính của một người phương Tây theo tôn giáo nhất thần, học giả Dumoutier cũng có những quan sát sâu xa hơn và nhận định sự phức tạp của đời sống tôn giáo ở Việt Nam như một khu rừng tâm linh nhiều tầng xoắn xuýt. Tác phẩm của ông với những ghi chép tỉ mỉ, lý giải từng khái niệm và quan trọng là thực chứng, vì thế có giá trị rất đương thời, là một tài liệu quý trong việc nhìn lại văn hoá truyền thống.
2. Tái hiện nghi thức tang ma trong tâm thức người Việt xưa
Tang lễ - một nghi lễ phức tạp chuẩn bị trước và sau khi một người thân kết thúc cuộc sống không phải là một tập tục bất biến, mà chịu ảnh hưởng của hoàn cảnh xã hội cụ thể và mang những hình dáng đặc trưng của cả một nền văn hoá dân tộc.
Trong đời sống tâm linh, người Việt xưa cảm thấy an lòng, khi người ta sống và chết bình an trong gia đình và hết tuổi trời cho, đó là một cái chết bình thường, tiếc thương nhưng long trọng, không hẳn là một bi kịch, thậm chí từ bảy chục tuổi trở lên chết lại là điểm mừng (tuổi thọ thế kỷ XIX). Nhưng chết đường, chết chợ - tóm lại là bất đắc kỳ tử, chết do trùng tang (gia đình có nhiều người chết cùng năm, tháng, ngày), thì việc cúng cấp cho vong linh phải cẩn thận để ma đó không quấy phá ảnh hưởng đến người sống. Lễ cúng thập loại chúng sinh mang màu sắc Phật giáo thường niên rằm tháng Bảy chính là dành cho các số phận bất đắc kỳ tử.
Các công trình nghiên cứu trước đó của tác giả Việt như Mai Viên Đoàn Triển và Phan Kế Bính về nghi lễ tang ma thường không đưa ra ví dụ cụ thể mà mô hình hoá tang ma người Việt xưa, liệt kê theo trình tự các nghi thức tương đối phổ biến từ vua chúa đến dân thường, bỏ qua màu sắc tín ngưỡng địa phương. Các học giả Pháp thì có cách khai thác khác, xuất phát từ một ví dụ cụ thể là đám tang của một người có tên tuổi, rồi sau đó mới đưa ra mô thức tang lễ dân gian.
Riêng cuốn “Tang lễ của người An Nam”, học giả Dumoutier có tham khảo thêm nhiều sách cổ được ấn loát thời Nguyễn có liên quan, đặc biệt là sách khoa cúng, có ghi chép đầy đủ các bài văn khấn Phạn-Hán, các hình vẽ bùa chú, dùng trong từng trường hợp tang ma, điều mà ông không thể làm trọn vẹn khi đứng trong một tang lễ thực sự.
Trong công trình khảo cứu công phu này, học giả Dumoutier không ghi chép toàn bộ chương trình tang lễ mà chọn lọc để đi sâu vào một số bước quan trọng trong tang ma, đặc biệt là những bước có khấn khứa. Cụ thể có thể kể đến các nghi lễ tống chung, kết hồn bạch, khâm liệm, thành phục, tục cúng và trấn yểm bất đắc kỳ tử, lễ an táng, cỗ tang, lăng mộ, tục thời cúng tổ tiên và thuyết luân hồi.
Trong tập khảo cứu công phu này, độc giả dễ dàng trông thấy những tập tục trong tang lễ mà người Việt vẫn còn giữ đến tận ngày nay như các nghi lễ liệm, an táng, chôn cất, các mâm cỗ tang, tục cải táng,... trong đó, tác giả có thêm những phần giải thích về quan niệm cũng như ý nghĩa của các nghi lễ quan trọng này, nhằm tái hiện một cách đầy đủ tâm thức của người Việt xưa trong các nghi thức ma chay.
3. Tập hợp tư liệu minh hoạ quý giá
Không chỉ dựa trên nguồn tư liệu tham khảo phong phú và đa dạng, “Tang lễ của người An Nam” còn bao gồm một số lượng lớn các bức vẽ, hình minh hoạ cổ vừa chi tiết vừa sống động, cùng những mẫu bùa chú khác thường, hiếm thấy.
Các hình vẽ được bố trí theo từng phần cụ thể, nhằm minh hoạ cho các thông tin được tổng hợp trước đó, tái hiện một cách chân thực và sống động hơn các nghi lễ tang ma xưa.
Trong “Tang lễ của người An Nam” tổng hợp một lượng lớn và phong phú các mẫu bùa chú từ quen thuộc cho đến khác thường, từng được sử dụng trong tang lễ. Các hình minh hoạ bùa được bố trí chủ yếu trong hai phần “Bùa mai táng” và “Chôn cất”, kèm các chú thích về hình và chữ trên bùa để độc giả tiện tra cứu và tìm hiểu sâu thêm.
Không chỉ có bùa chú, “Tang lễ của người An Nam” còn tập hợp nhiều tranh minh hoạ quý về mười tầng địa ngục theo quan niệm đương thời trong phần “Linh hồn ở địa ngục”. Người An Nam chia địa ngục thành mười điện rộng lớn, mỗi điện do một vị thần cai quản gọi là Vương. Vì vậy với mỗi tầng địa ngục đều có hai tranh minh hoạ, một là tranh minh hoạ điện của vị thần cai quản, hai là minh hoạ tầng địa ngục với các hình phạt.
Để tái hiện chân thực nhất một buổi lễ tiễn đưa người mất của người An Nam xưa, trong “Tang lễ của người An Nam” còn bao gồm phần phụ lục ảnh với một loạt các bản tranh minh hoạ miêu tả một đoàn đưa tang hoàn chỉnh. Hoạ sĩ lấy hình mẫu là một thương lái gấm lụa cự phú tên là Công Sủng, qua đời năm 1877, chôn tại Hà Nội.
“Tang lễ của người An Nam” là công trình khảo cứu công phu, dựa trên nguồn tư liệu tham khảo phong phú và đa dạng, cùng với một khối lượng tranh ảnh minh hoạ hiếm có, sẽ là một tư liệu quý giá, đặc sắc, cho cả người đọc phổ thông lẫn nhà nghiên cứu chuyên sâu, cũng như cho tất cả những ai muốn tìm hiểu nghi thức tang lễ cùng tín ngưỡng của người Việt.
tag
Khoa học
